Półtawski Adam Jerzy, krypt.: NS, A.P. (1881–1952), grafik, drukarz, pedagog. Ur. 17 V w Warszawie, był synem Antoniego Saturnina Andrzeja, adwokata, i Kazimiery z Drzewieckich.
Po ukończeniu filologicznego gimnazjum w Warszawie i otrzymaniu w r. 1901 matury P. studiował w r. 1901/2 w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych (rysunek u Józefa Mehoffera) oraz na UJ historię sztuki i nauki przyrodnicze, w r. 1903/4 w Monachium – malarstwo, rysunek, grafikę w akademii sztuk pięknych oraz architekturę na politechnice; w r. 1904 w Paryżu studiował techniki ilustracyjne oraz przeprowadzał badania nad historią książki, w r. 1905/6 uczęszczał w Lipsku do Technikum für Buchdrucker, zaś po jego ukończeniu odbył praktykę w fabryce maszyn drukarskich i odlewni czcionek «J. G. Schelter & Giesecke». W tym czasie zakupił ręczną prasę drukarską i czcionki; wykonywał w swym mieszkaniu drobne prace drukarskie oraz przeprowadzał doświadczenia z zakresu ozdobnego druku. W r. 1907/8 dla pogłębienia studiów z grafiki i rysunku przebywał ponownie w Monachium i Lipsku, w r. 1911/12 uczęszczał w Berlinie do Kunstschule des Westens. W l. 1907–14 przebywał okresowo w Wołominie i w Warszawie.
P. jeszcze w czasie studiów podejmował prace związane z dekoracją książki. Pod kierunkiem Zenona Przesmyckiego, swego krewnego, przygotowywał szatę graficzną „Chimery”, projektując układy drukarskich i graficznych ozdób; zaprojektował dla tego pisma inicjały o ornamentyce romańskiej oraz winiety i przerywniki (1902, 1907) w stylu młodopolskim, sygnując prace NS; w l. 1906–7 był sekretarzem redakcji. Opracował układ graficzny, inicjały i przerywniki do „Pism zebranych” Cypriana K. Norwida, wydanych przez Z. Przesmyckiego (W. 1912–14), „Wypraw polarnych” Antoniego B. Dobrowolskiego (W. 1914), projektował okładki książek: „Niebieski ptak” M. Maeterlincka (W. 1910), „Ozimina” Wacława Berenta (W. 1911), „Pisma polskie wybrane” Jana Kochanowskiego (W. 1914); od r. 1914 opracowywał graficznie książki z serii Wendego Biblioteka Klasyków Polskich, wydawanej przez Ludwika Fiszera (juniora) pod redakcją Konrada Drzewieckiego. W t. r. brał udział w Wystawie Graficznej połączonej z II Konkursem im. Henryka Grohmana w Warszawie i uzyskał tam wyróżnienie. W czasie pierwszej wojny światowej P. znalazł się w Kijowie i na Bukowinie; pracował jako technik budowlany. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości powrócił do Warszawy, gdzie pozostał do r. 1944.
P. prowadził różnorodną działalność w zakresie sztuki drukarskiej i grafiki, głównie związanej z książką. Od kwietnia 1912 do kwietnia 1914 i od lutego 1919 do lutego 1922 był kierownikiem graficznym w firmie «Bolesław Wierzbicki i S-ka» w Warszawie. Projektował tutaj pierwsze polskie banknoty i czuwał nad ich realizacją. Od września 1927 do kwietnia 1930 był dyrektorem technicznym w drukarni Zygmunta Łazarskiego. Projektował układy graficzne katalogów wystaw, m. in. „Pięć wieków drukarstwa polskiego” (W. 1922), „La Pologne à la Foire. Exposition Internationale du Livre à Florence” (W. 1922), „Exposition du livre et de la gravure polonaise” (Bruxelles 1925, również plakat). Szczególnie dużo starań włożył w przygotowanie sejmowego wydania „Dzieł wszystkich” A. Mickiewicza (W. 1933–7), jak również w opracowanie graficzne „Pism wszystkich do dziś odszukanych” C. Norwida (W. 1937–9 III–VI, VIII–IX). P. miał duże osiągnięcia jako grafik książki; uważał wszystkie elementy książki za równie ważne, harmonizując je między sobą w zestawieniu z treścią, epoką i czasem powstania, tworzył całości o dużych walorach estetycznych.
W l. 1922–39 P. prowadził wykłady z zakresu technik drukarskich i graficznych dla studentów Wyższej Szkoły Dziennikarskiej. W l. 1923–4 i 1932–9 uczył grafiki w Salezjańskiej Szkole Rzemiosł, gdzie prowadził z dużym zaangażowaniem, wraz ze Stanisławem Ostoją Chrostowskim, Doświadczalną Pracownię Graficzną, z której ukazywały się różnorodne publikacje w starannej szacie graficznej i na wysokim poziomie artystycznym, także druki okolicznościowe i bibliofilskie (m. in. „Pierwsza teka Grupy Artystów Grafików «Czerń i Biel»”, W. 1936, „Rada dla literatów, sedentariuszów … przez Pana Tyssot …” W. 1936, „Piąty Salon Związku Grafików”, W. 1937). W l. 1925–7 i 1931–5 nauczał, a w l. 1931–3 prowadził także pracownię graficzną w Publicznej Dokształcającej Szkole Graficznej; w l. 1926–44 wykładał w Szkole Przemysłu Graficznego historię sztuki drukarskiej, paleografię, odlewnictwo, galwanoplastykę, metodykę technik graficznych; tutaj w l. 1926–7, 1930–40, 1943–4 kierował również pracownią graficzną. W okresie 1928–32 wykładał techniki graficzne i drukarstwo na Kursach Księgarskich przy Wolnej Wszechnicy Polskiej. Aby zaradzić brakowi fachowego podręcznika, zaczął w odcinkach publikować w „Przeglądzie Księgarskim” (1931 nr 4–5) swoje wykłady pt. Wiadomości ogólne o drukarstwie i innych technikach graficznych, jednak z powodu kryzysu gospodarczego i zmniejszania objętości pisma publikację zawieszono. P. był członkiem komitetu redakcyjnego „Grafiki Polskiej” (sierpień 1921 – luty 1926), wydawnictwa, którego ideą było znalezienie form polskiego zdobnictwa i polskiej czcionki, był również redaktorem (wspólnie z Franciszkiem Siedleckim i Tadeuszem Gronowskim) miesięcznika (od 3 zeszytu dwumiesięcznika) „Grafika” (1930–4), periodyku o dużych ambicjach artystycznych, propagującego ideę równorzędnego traktowania grafiki «czystej» i «użytkowej», jak również podkreślającego współzależność pracy artystów grafików i praktyków drukarzy.
Od r. 1923 P. pracował nad czcionką polską, w r. 1928 ukończył rysunki alfabetu oparte na typie antykwowym z końca XVIII w. «Dążeniem moim było opracowanie czcionki, która w zastosowaniu do języka polskiego dawałaby lepszy wygląd wierszy i całych stronnic, niż importowane obce czcionki, a przez zharmonizowanie zestawów literowych w wyrazach dążyłem do osiągnięcia większej czytelności pisma» – pisał w Dziejach pierwszej polskiej czcionki („Poligrafika” 1953 nr 3, artykuł napisany w r. 1947). W l. 1928–31 odlewnia czcionek pod firmą «Jan Idźkowski i S-ka», będąca własnością Tadeusza Drozdowskiego, wykonała komplet czcionek nazwanych «antykwą Półtawskiego» lub «antykwą polską», dostosowanych również do monotypu (pierwszy druk: „Moja pieśń wieczorna” Jana Kasprowicza w poznańskiej Drukarni Nakładowej staraniem Jana Kuglina). Antykwę P-ego zakupiły zakłady «Monotype» w Londynie i włączyły ją do swych katalogów. Z czasem dorobił P. do niej kursywę. W r. 1944 przystąpił do opracowania nowego typu czcionki polskiej; zaczętą pracę zniszczyło powstanie warszawskie.
P. uprawiał rysunek, projektując winiety, godła (m. in. Tow. Bibliofilów Polskich, nagrodzone w konkursie 1921), ekslibrisy (Tow. Szubrawców, Karola Szlenkera – do beletrystyki i do dzieł naukowych – 1907, Mieczysława Rulikowskiego – 1911, Archiwum Miejskiego w Warszawie – 1951), ale przede wszystkim uprawiał niemal wszystkie techniki graficzne, również kredoryt barwny na płytkach Maesera (Lilie, Motyw zdobniczy, ekslibris Karola Szlenkera – do poezji, 1908) i vernis mou (ekslibris Leopolda Wellisza – do literatury pięknej, 1925). W akwaforcie opracowywał ozdobne dyplomy (m. in. Tow. Literatów i Dziennikarzy Polskich w Warszawie, 1914), ekslibrisy: Tadeusza Stanisława Wróblewskiego (1910), Mariana Broel-Platera (1912), Tomasza Potockiego (trzy repliki, nagroda w konkursie), Mariana Szpilfogla (1914), Marii Wyżdżanki (1915), K. Szlenkera, Marii Kossowskiej (1944). W litografii wykonał ekslibrisy Ludwika Fiszera (1915) i Romualda Zienkiewicza, wiele dyplomów, akcji (m. in. Zakładów Amunicyjnych «Pocisk» – 1920, Kolei Elektrycznej – 1921), a w litografii wielobarwnej Unię horodelską, nagrodzoną złotym medalem w r. 1925 na Międzynarodowej Wystawie Sztuki Dekoracyjnej w Paryżu. W miedziorycie realizował liczne ozdobniki do książek, druków okolicznościowych oraz ekslibrisy: własny, Tadeusza Lesznera, Tadeusza Szpakowskiego, Edwarda Chwalewika (1943), Książnicy Miejskiej im. Kopernika w Toruniu, Antoniego Kurcza (1944). Drzeworyt uprawiał od r. 1923, pierwsze to ekslibrisy: Książnicy Polskiej (barwny, 1923), Leopolda Wellisza do dzieł naukowych (1925), Hieronima Wildera (1930). W związku z zapowiedzianą I Międzynarodową Wystawą Drzeworytu w Warszawie w r. 1933 wykonał P. pierwsze drzeworyty nie związane z praktycznym przeznaczeniem: Na morze, Łabędź, Fontanna. Grę świateł i cieni zamienił w nich na walory szarzyzn kontrastujących z plamami bieli, jednostajne płaszczyzny wody opracował horyzontalnymi, bardzo delikatnymi, gęsto obok siebie wyciętymi liniami, subtelnie od siebie odchylanymi i zbliżanymi, co stworzyło wrażenia drgania i migotania wody. Faktura tych prac budzi pewne skojarzenia z drzeworytem ilustracyjnym XIX w. Ten rodzaj faktury wywarł m. in. wpływ na dalsze kształtowanie się współczesnego drzeworytu w Polsce, który dotąd preferował estetykę opartą na żywych kontrastach czerni i bieli oraz zdecydowanej roli białego śladu narzędzia (tzw. drzeworytu «negatywowego» lub «rasowego»). Następne drzeworyty P-ego posiadają bardzo różnorodną fakturę (Zamczysko – 1934, Brama w Krzu, Domki nad wodą – 1937, ekslibris Seminarium Duchownego im. Księży Chodyńskich we Włocławku – 1937), szczególnie ekslibrisy z lat okupacji i późniejsze: Zygmunta Kowalskiego, Wojciechowstwa Kowerskich, własny (1942), S. i H. Leśniewskich, Tadeusza Lesznera – grafika, M. Kossowskiej (1943), Bronisława S. Szczepskiego (1944), Stanisława Szenica, Władysława Nagłowskiego, Henryka Gaczyńskiego, Seminarium Kieleckiego, Janusza Bończa Tomaszewskiego, Mariana Podkowińskiego (1950), Stanisława Sokoła (1951). P. wycinał drzeworyty w klockach z twardego drzewa (grabu, gruszy, bukszpanu), ciętych w poprzek słojów, co pozwalało na dużą precyzję i swobodę cięcia. Graficzne prace sygnował A. P. W twórczości P-ego widać upodobania do zdobnictwa wywodzącego się z baroku i stylu Młodej Polski, szczególnie zaznaczyło się to w dyplomach, w blankietach akcyjnych i niektórych ekslibrisach. Ryciny P-ego, o różnorodnych motywach, wykonane ze starannością, świadczą o dużych umiejętnościach, wręcz znakomitym opanowaniu warsztatu, jego bogactwie i różnorodności oraz świetnym liternictwie; odznaczają się harmonijnym zespoleniem wszystkich elementów, umiarem i spokojem.
P. aktywnie uczestniczył w życiu artystycznym i społecznym. Był w r. 1919 współorganizatorem Związku Polskich Artystów Grafików (ZPAG), brał udział w pracach Związku, m. in. w zorganizowaniu wystawy objazdowej grafiki polskiej poza krajem (1920 m. in. w Londynie), przyczynił się do powstania Salonu Grafiki Polskiej, był członkiem Zarządu ZPAG, od r. 1927 jego wiceprezesem, od r. 1934 prezesem; w r. 1933 należał do współzałożycieli Koła Artystów Grafików Reklamowych (KAGR); był członkiem Warszawskiego Tow. Artystycznego, w r. 1921 współzałożycielem Tow. Bibliofilów Polskich, członkiem jego zarządu, a od r. 1938 członkiem honorowym, należał do Tow. Miłośników Książki w Pradze. Brał też udział w wielu wystawach jak, prócz wymienionych, Wystawa Współczesnej Grafiki (Zamość 1926), Międzynarodowa Wystawa Zdobnictwa Książkowego (Lipsk 1927), Międzynarodowa Wystawa Pięknej Książki (Paryż 1931), III Wystawa Grafiki Polskiej (W. 1932), Goethe in der Buchkunst der Welt (Lipsk 1932), I Międzynarodowa Wystawa Drzeworytu (W. 1933 – nagroda i dyplom honorowy), Międzynarodowa Wystawa Ekslibrisu (Los Angeles 1933), Wystawa Grafiki Związku Polskich Artystów Grafików (W. 1934 – nagroda), II Międzynarodowa Wystawa Drzeworytu (W. 1936), IV Wystawa KAGR (W. 1936), Drzewo-Drewno-Drzeworyt (W. 1938).
W latach okupacji P. był członkiem tajnego Koła Miłośników Grafiki i Ekslibrisu i prowadził dla jego członków kurs praktycznego nauczania akwaforty i drzeworytu. Po powstaniu warszawskim wysiedlony został do Żarnowca; po zakończeniu wojny przeniósł się do Lublina, a od września 1945 zamieszkał w Kielcach, gdzie do września 1949 był kierownikiem technicznym i graficznym drukarni «Jedność». W r. 1949 powrócił do pracy nad nowym typem czcionki polskiej; w lutym 1952 ukończył rysunki alfabetu dla czcionki nazwanej «mediewal polski», inspirowanej czcionką renesansową. Od kwietnia 1945 należał do Związku Polskich Artystów Plastyków, był członkiem zarządu Okręgu Lubelskiego, od lipca 1946 wiceprezesem Okręgu Kieleckiego, zaś w czasie od lutego 1947 do maja 1948 jego prezesem. W latach powojennych brał udział w Wystawie Artystów Plastyków Okręgu Lubelskiego (Lublin 1945 – pierwsza nagroda), Wystawie Ekslibrisu Polskiego 1939–1947 (Paryż 1947), wystawach Artystów Plastyków Okręgu Kieleckiego (Kielce lipiec oraz grudzień 1947, 1948, 1951), Ogólnopolskiej Wystawie Ilustracji i Książki (W. 1951 – wyróżnienie), Ogólnopolskiej Wystawie Sztuk Plastycznych (W. 1951), II Ogólnopolskiej Wystawie Plastyki (W. 1951/2). W r. 1951 miał wystawę indywidualną w Krakowie. Skromny, bardzo pracowity, cieszył się P. dużym uznaniem za wybitne osiągnięcia w dziedzinie polskiego drukarstwa i pracy artystycznej, głównie związanej z książką; wysoko ceni się jego ekslibrisy. Odznaczony był Złotym Krzyżem Zasługi 11 X 1938 oraz ponownie 22 VII 1952. W r. 1952 przyznano mu bibliofilski Order Białego Kruka. Zmarł 19 IX 1952 w Krakowie, pochowany został na cmentarzu na Salwatorze.
Z małżeństwa zawartego 27 VII 1913 ze Stefanią Cichocką miał P. dwoje dzieci: córkę Ewę, która poległa w powstaniu warszawskim, i syna Andrzeja, filozofa.
Ryciny artysty znajdują się w zbiorach: B. Narod., B. Ossol., B. Uniw. Warsz.; komplet rycin, klocki, płyty miedziane w posiadaniu syna.
Fot. w B. Narod.; – Klemensiewicz Z., Bibliografia ekslibrisu polskiego, Wr. 1952; Pol. Bibliogr. Sztuki, I, II; Enc. Warszawy; Enc. Wiedzy o Książce; W. Enc. Powsz. (PWN); Słown. Pracowników Książki Pol., (S. Wojciechowski); Vollmer, Künstler Lexikon, (A. Ryszkiewicz); Catalogue. Exposition du livre et de la gravure polonaise, Bruxelles 1925; Catalogue officiel de la Section Polonaise à l’Exposition Internationale Arts et Techniques dans la vie moderne, Paris 1937; Catalogue. The Book Plate Assosiation International, Los Angeles 1933; Druga Międzynarodowa Wystawa Drzeworytów w Warszawie, W. 1936; II Ogólnopolska Wystawa Plastyki, W. 1951; Exposition des Ex-libris Polonais 1939–1947, Paris 1947; Pierwsza Międzynarodowa Wystawa Drzeworytów w Warszawie, W. 1933; Tow. Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie, Przewodnik 71, W. 1932; Vystava Polského Grafického Umeni a Prumyslu, Praha 1934; Wojciechowski S., Oczkowski S., Katalog exlibrisu lubelskiego dawnego i nowego, L. 1959; Wystawa Artystów Plastyków Okręgu Lubelskiego, L. 1945; Wystawa druków polskich od pierwszych zaczątków tłoczenia w kraju aż po lata ostatnie roku 1922, W. 1922; Wystawa ekslibrisów o tematyce morskiej, Szczecin 1966; Wystawa ekslibrisu polskiego XVI–XX w., Gd. 1957; Wystawa exlibrisu młodopolskiego ze zbioru Feliksa Wagnera, P. 1969; Wystawa exlibrisu ze zbiorów Mirona Kołakowskiego, Częstochowa 1971; Wystawa: Plastycy w Walce o Pokój… oraz grafiki Adama Półtawskiego, Kr. 1951; – Adam Półtawski (nekrolog), „Poligrafika” 1952 nr 6 s. 9; Adam Półtawski twórca polskiej czcionki, „Rzemieślnik” 1952 nr 42 s. 5; Antykwa Adama Półtawskiego, „Przegl. Graficzny” 1933 nr 36 s. 285; Chwalewik E., Widoki Warszawy na ekslibrisach polskich, Skolimów 1949; Daragon H., L’Exlibris à l’Exposition Internationale du Livre d’Art, „Le Exlibris” 1931 nr 1–3 s. 7–11; Dobrowolski T., Sztuka Młodej Polski, W. 1963; Drège H., Rygiel S., Biblioteka Państwowa im. Wróblewskich, w: Biblioteki Wileńskie, Wil. 1932 s. 135–57 tabl. 8; Dziecko w ekslibrisie polskim, Kielce 1979; Exlibris lekarzy, Słupsk 1972; Ex libris Młodej Polski, Tor. 1966; Exlibrisy pracowników książki polskiej, Wr. 1969; Exposition d’exlibris polonais à la Bibliothèque Nationale, „Messager de la Pologne” 1947 nr 8 ryc. 1; Garztecki S., Polskie czcionki Adama Półtawskiego, „Zesz. Prasoznawcze” 1960 nr 2–3 s. 97–108 (fot.); Gołąb R., Żendara A., Stefan Kotarski – kolekcjoner ekslibrisów i bibliofil, W. 1979; Grońska M., Nowoczesny drzeworyt polski, Wr. 1971; taż, Pięć wieków ekslibrisu polskiego, W. 1973; JWW, 50 lat pracy Adama Półtawskiego, „Tyg. Powsz.” 1952 nr 10 s. 6; Kram J., Almanach exlibrisu polskiego XX w., Kr. 1948; Kuglin J., Nowa antykwa polska, „Przegl. Graficzny” 1932 nr 4 s. 25– 6; Leszner T., Adama Półtawskiego exlibrisy w drzeworytach, W. 1948; tenże, W pracowniach grafików i plastyków w latach wojny, P. 1946; Ładniewska W., Wystawa ekslibrisów polskich w Bibliothèque Nationale w Paryżu, „Gaz. Pol.” (Paryż) 1947 nr 222 ryc. 2; Majkowski E., Adam Półtawski, „Głos Wpol.” 1946 nr 70; Mocarski Z., Wystawa polskiej sztuki drukarskiej w Warszawie, „Południe” 1922 z. 3 s. 30–41; Mortkowicz J., Le livre d’art en Pologne 1900–1930, W. 1931; Mortkowicz-Olczakowa H., Pod znakiem kłoska, W. 1962; Muszkowski J., Antykwa polska Adama Półtawskiego, W. 1932; Nosal Z., Antykwa, „Słowo Ludu” 1960 nr 13 s. 3346–7; Pieczątkowski F., Adam Półtawski, „Litera” 1966 nr 8 s. 120–2 (fot.); Pol. życie artyst. w l. 1890–1914; toż za l. 1915–39; Polski ekslibris medyczny, Wr. 1975; Prva Izložba Slavenskih Exlibris…, (Zagreb 1929); Ryszkiewicz A., Ekslibris polski, W. 1959 s. 120–3; tenże, Los Ex libris Polacos, Buenos Aires, „Polonia” 1949 nr 10; Siedlecki F., Grafika polska w świetle krytyki zagranicznej, W. 1927 s. 21–2 ryc. 24; Stec E., Książka w życiu i działalności artystycznej Adama Jerzego Półtawskiego, Wr. 1978 (praca magisterska); Tomaszewski R., Polskie czcionki i matryce od Ungera do Półtawskiego, „Poligrafika” 1963 nr 5 s. 18–19, nr 6 s. 15–18, nr 7 s. 20–4, nr 8 s. 18–20; W kręgu „Chimery”, W. 1980; Wojciechowski M. J., Ekslibris godło bibliofila, Wr. 1978; – Informacje syna, Andrzeja Półtawskiego.
Maria Grońska